De Zeven Woorden

Muziekverhaal over Die sieben letzten Worte van Haydn

Tip! Kijk en beluister het vanaf uw iPad, laptop of computer;
het geluid en de beelden komen dan zoveel mooier over dan op het kleine scherm van de telefoon.

 

De week voor Pasen,
een tijd van inkeer en meditatie.
Op muziekgebied betekent het luisteren
naar “de Mattheuspassion” van Bach
Maar stilletjes aan wint
een andere, intiemere compositie
waardering bij muziekliefhebbers:
“De 7 laatste woorden” van Haydn (1732 -1809).
Een werk, uniek in de muziekgeschiedenis,
omdat het passiemuziek zonder tekst is.

Het is een fascinerend stuk muziek,
Waarschijnlijk werd de opdracht aan Haydn hiervoor gegeven rond 1785
door een kerkgenootschap in de havenstad Cádiz, in Zuid-Spanje (!).
Nooit was een opdracht voor Haydn zo moeilijk als deze:
Hem werd gevraagd om 7 langzame, instrumentale stukken te schrijven
die correspondeerden met de Zeven Woorden, die Christus
volgens overlevering zou hebben uitgesproken toen hij aan het kruis hing.

Wij zijn het geloof ontzettend schatplichtig.
Want zij is een onmetelijke inspiratiebron geweest in alle kunsten.
Waarom vraag je je af?
Waarschijnlijk omdat geloof beeld gaf aan de wensdroom naar geluk,
naar de moeder waarnaar je eeuwig hunkert,
naar de vader die alles begrijpt.
De verhalen in het Nieuwe en Oude Testament kun je zien als metafoor voor alles wat menselijk is, zoals eenzaamheid, liefde, verraad, illusie, moed, kracht.
Kunstenaars van alle tijden gaven dit gegeven beeld en klank…

Haydn was in de tijd dat hij deze opdracht kreeg
de meest bekende (en duurste) componist in Europa,
en hij ervoer de opdracht als een ware krachttoer:
Het moesten zeven langzame stukken worden,
van ieder 10 minuten.
Tien minuten die boeiend en betekenisvol moesten blijven!
Hoe ging dat lukken?

Kort nadat Haydn de commissie had ontvangen bezocht
abt Maximilian Stadler hem en die beschrijft hoe Haydn
aan het broeden was, hoe dit werk aan te pakken.
Hij adviseerde Haydn om te beginnen met
het eerst op – muziek – zetten van de woorden en dat is wat Haydn deed,
daarna viel alles op zijn plaats.

De zeven stukken (sonates zoals Haydn ze noemde)
waren bedoeld om uitgevoerd te worden op Goede Vrijdag,
tijdens de bijzondere liturgische dienst die
ieder jaar werd gehouden in de Santa Cueva,
een ondergrondse kapel aan
de Calle Rosario in Cádiz.
Een dienst waarbij de bisschop zeven maal de kansel beklom,
om een meditatie te geven over een van de zeven kruiswoorden,
waarna de muziek begon
en de toehoorders het gesprokene konden overdenken

 

De zeven kruiswoorden

Aan Jezus wordt een aantal beroemde
laatste woorden (zinnen) toegeschreven,
die hij sprak tijdens zijn doodsstrijd aan het kruis:
De vier evangelisten beschreven die gebeurtenis
ieder op zijn eigen manier en vanuit zijn eigen aard,
en belichtte andere momenten.
De uitspraken van Johannes, Lukas en Matthäus
zijn uiteindelijk samengevoegd
en bekend geworden als
de ‘zeven kruiswoorden van Jezus’.
Woorden die door de eeuwen heen mensen
hebben geïnspireerd tot een liefdevol en eerlijk leven
en ook als steun bij eigen lijden.
Maar ook een handvat waren voor reflectie
over heel wezenlijke dingen als
hoe sta ik tegenover ‘vergeving’ of
hoe heb ik lief
Hoeveel kracht en moed is er nodig
om te staan waar je voor staat

 

De versie voor piano(forte)
die wij in dit verhaal laten horen
dateert van 1787.
en is niet door Haydn zelf gearrangeerd,
maar hij was er uiterst tevreden over.
Het is de minst luxueuze,
meest sobere versie van het stuk.
Het is precies deze eenvoud
die de kern van de muziek
zo sterk laat spreken.
Tegelijkertijd is de piano in staat
tot een dramatiek die
je niet vindt in de andere arrangementen.
De retorische kracht die ervan uitgaat
is zonder vergelijk.

Waarom is dit zo’n ongekend meesterwerk?
De zeven langzame sonates zijn heel eenvoudig van ontwerp,
zijn heel abstract en hebben daardoor ruimte
voor een ongekend diepe spiritualiteit.
Heel verwarrend maar ook veelzeggend is het
dat Haydn bij dit in-trieste verhaal
op een overtuigende manier steeds
het venster naar het licht opent.
Met “Die sieben letzten Worte” wordt gerealiseerd
wat muziek vermag:
een poging doen
om geheime deuren in ieders beleving te openen.

 

… Maar laat ons even terugkeren naar het jaar 1786,
(zoals Dimitri Verhulst het beschrijft in zijn voorwoord bij zijn boek over de zeven laatste woorden)

Het is Goede Vrijdag, de altaren zijn zonder dwaal, de dagen ingetogen.
In de Santa Rosario-kerk te Cadiz worden op het middaguur de deuren gesloten.
Ramen en pilaren zijn omzwachteld met zwarte draperieën, de ruimte baadt in diepe duisternis.
Het weinige licht dat hier vallen mag, rust op de muzikanten, die nog een ferme geut adem naar binnen happen, hun strijkstokken de lucht inzwieren en de eerste noot spelen.
Na de introduzione beklimt de preker de kansel en breit hij een bezinning omtrent de eerste van de zeven kruiswoorden “Vader, vergeef hen, want ze weten niet wat ze doen”
Vervolgens speelt het ensemble de gelijknamige sonate, terwijl de preker geknield voor het altaar zit..
Is de laatste noot van de eerste sonate uitgestorven, dan brengt de zielsherder een bezinnende tekst met als leidraad “Voorwaar ik zeg u: heden zult gij bij mij zijn in het paradijs”, waarna de tweede sonate wordt gespeeld.
En zo gaat het verder tot en met het laatste citaat van de gekruisigde.
Als uitsmijter volgt er nog een kort en krachtig stuk, een muzikale vertolking van de aardbeving waarmee heel Jeruzalem door elkaar werd geklutst toen de Mensenzoon zijn zes uur durende doodsstrijd staakte.
De liturgische dienst van 3 uur lang zit erop, de muziekliefhebbers zijn ruimschoots aan hun trekken gekomen en de spirituele honger is gestild.
Buiten eten de paaslammetjes hun laatste sprieten gras, al weten zij dat zelf nog niet.
De premiere van Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze is een feit.

 

Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuz

door Jetje van Wijk piano

met korte introducties bij de muziek

L’ Introduzione

“Het doek gaat open” en je voelt dat er iets verschrikkelijks staat te gebeuren.
Dreigende openingsakkoorden, veel stiltes, puntige accenten..
Je bevroedt een joelende massa, wanhoop, eenzaamheid, maar ook,
onverwachts mededogen, liefde.
Een heel scala aan menselijke gevoelens..

Wanneer u hieronder klikt op het ►-pijltje, dan laadt de muziek en kunt u haar beluisteren

 

1. Pater, dimite illis quia neciunt quid faciunt

    Vader, vergeef hen want ze weten niet wat zij doen

De woorden van de evangelist Lukas:
… Toen zij bij de plaats kwamen die Schedel heet, sloegen ze hem aan het kruis en zo ook de misdadigers- de een rechts, de ander links.
En Jesus zei
Vader vergeef hen want ze weten niet wat ze doen…

 

2. Hodie mecum, eris in Paradiso

    Vandaag zul je met mij zijn in het paradijs

De woorden van Lukas:
…Een van de misdadigers hoonde hem: zijt gij niet de Messias?
Red dan uzelf en ons.
Maar de ander strafte hem en zei heb zelfs jij geen vrees voor God terwijl je toch hetzelfde vonnis ondergaat?
En wij terecht: want wij krijgen wat we door onze daden hebben verdiend. Maar hij heeft niets verkeerds gedaan.
Daarop zei hij: Jesus denk aan mij wanneer gij in uw koninkrijk zijt gekomen.
Jesus zei;
Voorwaar ik zeg u. Vandaag nog zult gij met mij in het paradijs zijn…..

In de muziek: Sonate 2
Met slepende lh akkoorden vol weemoed begint de muziek.
Maar al na een paar maten, belanden we in een andere sfeer.
Gewichtloos, als het ware zwevend.
Tedere klanken beschenen met een zacht licht,
als in het paradijs

 

3. Ecce mulier, filius tuus

  Vrouw, zie hier uw zoon

De woorden van evangelist Johannes:
….Toen Jezus zijn moeder zag en naast haar de leerling die hij liefhad
zei hij tot zijn moeder
vrouw zie daar uw zoon.
Vervolgens zei hij tot de leerling: zie daar uw moeder.
En van dat ogenblik af nam de leerling haar bij zich in huis…..

 

4. Deus meus, Deus meus ut quid dereliquisti me?

     Mijn God, mijn God!! Waarom heeft u mij verlaten?

De woorden van evangelist Matthäus:
…Vanaf het zesde uur viel er een duisternis
over het gehele land-tot aan het negende uur toe
En op het negende uur schreeuwde Jesus luid:
Mijn God, mijn God waarom heb je mij verlaten….

 

5. Sitio

    Ik heb dorst

De woorden van Johannes:
…Nadat Jesus tot zijn moeder en Joannes had gesproken wetend dat nu alles was volbracht zei Jesus, opdat de schrift vervuld zou worden
Ik heb dorst!
Er stond een kruik vol zure wijn.
Ze doopten er een spons in,
staken die op een hysopstengel en brachten die aan zijn mond…

 

 

6. Consummatum est

    Het is volbracht

De woorden van Johannes:
….Toen Jesus van de zure wijn had gedronken bracht hij uit:
Het is volbracht.
Hij boog het hoofd en gaf de geest……

 

7. In manus tuas, Domine, commendo Spiritum meum

     Vader, in uw handen beveel ik mijn geest

De woorden van Lukas
….Het was nu omtrent het zesde uur. Duisternis viel over de hele streek
tot aan het negende uur toe, doordat de zon geen licht meer gaf
Toen riep Jesus met luider stem:
Vader in uw handen beveel ik mijn geest…..

 

Epiloog

De woorden van Matthäus:
…de aarde beefde en de rotsen spleten
De graven gingen open en de lichamen
van vele heiligen die ontslapen waren stonden open…..

In de muziek: Il Terremoto
niks langzaam, niks geen rust
maar kort en overdonderend worden
de klanken naar ons toegesmeten.
Brokkenstukken vliegen ahw om je oren.
En met al dit gegrom, geweld en heftigheid
komt het besef
….dit alles was niet zomaar wat

Het meesterwerk van Haydn
maakte spoedig een triomftocht door heel Europa,
mede dankzij de verschillende versies.
Na Cádiz werd het losgetrokken van zijn liturgische context en
kon het ook in de concertzaal gehoord worden.

 

 

Team Muzieksalon Spronk wenst u een mooi Pasen toe
en hoopt dat we elkaar spoedig weer zullen kunnen ontmoeten.